سیر تحول ساخت فعل التزامی و کارکردهای آن

کد مقاله : 1239-ICIL2024-FULL

نویسندگان

مجتبی منشی زاده * عضو هیات علمی

چکیده مقاله

در دورۀ باستان ساخت فعل التزامی با افزودن تکواژ -a به مادۀ فعل ساخته می‌شد و در جمله‌های سادۀ زبان فارسی برای بیان تمنا و دعا یا فعل امر و نیز برای دلالت بر مفهوم آینده به کار می‌رفته، ولی در جمله‌های مرکب در جملۀ جزای شرط به‌جای وجه مصدری کاربرد پیدا کرده است. به‌منظور ساخت فعل‌های التزامی، علاوه‌بر تکواژ -a، از شناسه‌های معین و مجزایی استفاده می‌شده است. در دورۀ میانه به‌دلیل ادغام ماده‌های فعلی در ریشه‌ها، دیگر نشانۀ صوری بن‌های التزامی باقی نماند و تنها شناسه‌های فعلی با شکلی جدیدتر و متمایز از دورۀ قبل نشانگر فعل التزامی بوده‌اند. در فارسی نو، شناسه‌های فعل التزامی مانند سایر شناسه‌های دیگر به‌کلی از میان رفت و به‌دلیل تحلیلی‌شدگی زبان، شناسه‌های فعل مضارع اخباری به‌جای شناسه‌های التزامی به کار رفت. بدین‌ترتیب، می‌توان گفت در زبان فارسی امروز نشانۀ خاصی برای فعل التزامی وجود ندارد، مگر در پاره‌ای از موارد پیشوند فعلی /be-/ که در اساس برای تأکید وقوع فعل و یا نمود کامل به کار می‌رفته است. یکی از کارکردهای مهم فعل التزامی کاربرد آن در جمله‌های پیرو است که معمولاً برای بیان هدف و یا نتیجه به کار می‌رود. در مقالۀ حاضر تلاش بر آن است تا نشان داده شود که بندهای پیرو مضارع التزامی فاقد زمان‌اند و به‌جای وجه مصدری دورۀ فارسی میانه به کار می‌روند.

کلیدواژه ها

فعل التزامی، وجه مصدری، نمود کامل، تحلیلی‌شدگی

وضعیت: پذیرفته شده مشروط