| تأملاتی بر زبان فارسی و گونه‌های آن: تعامل زبان‌شناسی، تاریخ، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و ژن‌شناسی |
| کد مقاله : 1245-ICIL2024-FULL |
| نویسندگان |
|
محمد دبیرمقدم * دانشگاه علامه طباطبائی |
| چکیده مقاله |
| در حوزۀ زبان فارسی و گونه‌های آن پژوهش‌ها و آثار متنوعی در سطح بین‌المللی و ملی وجود دارد، اما به نظر می‌رسد در پرتو دستاوردهای علوم جدید، خاصه تعامل زبان‌شناسی و به‌ویژه رده‌شناسی زبان، تاریخ، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و ژن‌شناسی بتوان تصویری دقیق‌تر از شکل‌گیری زبان فارسی و گونه‌های آن به دست داد. در مطالعۀ حاضر، با بهره‌گیری از دستاوردهای مذکور، جنبه‌‌هایی از بازخوانی نگارنده از سرگذشت زبان فارسی مطرح شده است. در ابتدا، به زمان و مسیر ورود ایرانیان به فلات ایران و پراکنده‌شدن آنان در آن قلمرو پرداخته شده و سپس، به مفهوم «مهاجرت گروهی همراه با استیلای نخبگانی» اشاره شده است. تشکیل سلسلۀ هخامنشیان (از حدود ۵۵۸ تا ۳۳۰ پیش از میلاد) و قرارگرفتن زبان پارسی (مشهور به فارسی باستان)، که زبان طایفه‌های پارسی بود، در کنار سنگ‌نبشته‌های زبان‌های صاحب‌تمدن دیرین آن روزگار، یعنی زبان‌های عیلامی و اکدی بابلی اولین مرحلۀ رسمیت‌یافتن آن زبان شد. پس از انقراض هخامنشیان و حکمرانی سلوکیان و اشکانیان، دودمان پارسی ساسانی سلسلۀ ساسانیان را بنیاد نهادند و از ۲۲۵ تا ۶۵۱ میلادی سلطنت کردند. زبان رسمی دیوانی و دینی ساسانیان زبان پارسیک (مشهور به زبان فارسی میانه) بود که استمرار زبان پارسی/ فارسی باستان است و هر دو به گروه زبان‌های ایرانی غربی جنوبی تعلق دارند. از منظر رده‌شناسی صرفی، زبان فارسی باستان زبانی «تصریفی» دانسته می‌شود، اما ردۀ صرفی زبان فارسی میانه «تحلیلی» است. این تغییر کلان رده‌شناختی معلول عواملی است که در جستار حاضر به آنها پرداخته شده است. معمولاً آغاز دورۀ زبان فارسی نو با ظهور اسلام و فروپاشی سلسلۀ ساسانی در سال ۶۵۱ میلادی پیوند داده می‌شود، هرچند گاه تاریخ ۲۵۴ هجری برای شروع دورۀ جدید بیان شده است. در این بحث، اغلب ساحت زبان و ساحت ادبیات در گفتار و نوشتار خلط می‌شود. در بازخوانی از سرگذشت زبان فارسی و گونه‌های آن، به منابع و پژوهش‌های اصلی استناد شده است: قول معروف عبدالله ابن مقفع (ولادت حدود ۱۰۶ هجری)، قول نضر بن شمیل (ولادت ۱۲۲ هجری در مرو)، کتاب قرآن قدس، کتاب تاریخ سیستان، کتاب تفسیری بر عشری از قرآن مجید، تاریخ بلعمی، کتاب الابنیه عن حقایق الادویه، کتاب طبقات‌الصوفیه، لغت فرس، آثار فارسی کلیمیان ایران، اقرارنامه‌ها، فارسی ـ تات (در جمهوری آذربایجان)، گویش کنونی شهر فردوس در خراسان جنوبی و مقاله‌های پژوهشی بین‌المللی ژن‌شناسی جمعیتی. |
| کلیدواژه ها |
| زبان فارسی و گونه‌های آن، تعامل زبان‌شناسی و علوم دیگر، مهاجرت گروهی همراه با استیلای نخبگانی، جایگزینی زبانی، عوامل تغییر ردۀ زبانی، فارسی دری، متون فارسی نو |
| وضعیت: پذیرفته شده برای ارائه شفاهی |
